Türk Ceza Kanununda Etkin Pişmanlık (Genel Çerçeve, TCK 168 ve Diğer Maddeler)

1. Etkin Pişmanlık Nedir?

Ceza hukuku bakımından etkin pişmanlık, bir suç işlendiğinde artık o suç “yokmuş gibi” sayılamasa da, failin sonradan özgür iradesiyle pişmanlık gösterip aktif adımlar atması sonucunda, cezasında indirim yapılmasına veya bazı durumlarda hiç ceza verilmemesine imkân tanıyan bir kurumdur.
Kısaca;

• Kişi suç işliyor,
• Daha sonra kendi isteğiyle pişman oluyor,
• Suçun doğurduğu zararı gideriyor veya azaltıyor,
• Yargılama makamlarının işini kolaylaştıracak şekilde iş birliği yapıyor,

ve kanunda aranan şartlar gerçekleştiği ölçüde, “atıfet” niteliğinde bir ceza indirimi ya da cezasızlık gündeme geliyor.
Bu nedenle etkin pişmanlık:

• Sırf “üzüldüm” demek değildir,
• Pişmanlığın fiile dönüşmüş, dış dünyaya yansımış hâlidir,
• Ceza sorumluluğunu “yok etmez”, ama cezanın miktarına ve bazen de uygulanıp uygulanmayacağına etki eder.

Halk arasında sıkça kullanılan “etkin pişmanlık yasası” ifadesi de aslında, Türk Ceza Kanunu’nda yer alan ve belirli suçlar bakımından ceza indirimini ya da cezasızlığı düzenleyen hükümlere işaret eder.

2. Tarihsel Gelişim: 765 Sayılı TCK’dan 5237 Sayılı TCK’ya

Etkin pişmanlık kurumu, 765 sayılı eski Türk Ceza Kanunu’nda “faal nedamet” olarak adlandırılıyordu. Bu dönemde:

• Kurum genel hükümler arasında yer almıyor,
• Sadece bazı suç tiplerine ilişkin özel maddeler içinde düzenleniyordu,
• Etkisi, çoğu zaman doktrin ve içtihatla şekilleniyordu.

Eski kanunda önemli bir ayrım vardı:

• Gönüllü vazgeçme: Fail icra hareketlerine başlamışken, kendi isteğiyle devam etmez ve suçu tamamlamazsa,
• Faal nedamet: Fail icra hareketlerini tamamlamış, fakat neticenin doğmasını engellemek için çaba sarf ederse.

Ancak tam teşebbüs aşamasında neticeyi engelleyen fail yönünden genel bir etkin pişmanlık hükmü yoktu; bu da uygulamada önemli tartışmalar yaratıyordu.
5237 Sayılı Yeni TCK Ne Değiştirdi?
5237 sayılı TCK ile:

1. Eksik teşebbüs – tam teşebbüs ayrımı kaldırıldı.
2. Gönüllü vazgeçme genişletildi:
   • Fail icra hareketlerini bırakırsa ya da
   • Neticenin meydana gelmesini kendi çabasıyla engellerse,

teşebbüsten cezalandırılmaması kabul edildi (m.36).

1. Etkin pişmanlık, yalnızca suç tamamlandıktan sonra ve sadece kanunda açıkça öngörülen suç tipleri bakımından kabul edildi.

Böylece eski sistemde “faal nedamet” olarak görülen bazı durumlar artık gönüllü vazgeçme, bazıları ise tamamlanmış suç sonrası etkin pişmanlık olarak yeniden tasnif edildi.

3. Etkin Pişmanlığın Hukuki Niteliği

Etkin pişmanlık, suçun işlendiğini ortadan kaldırmaz; yani:

• Hukuka aykırılık ve
• Kusur

bakımından suçu “yok” etmez.
Ancak kanunun öngördüğü hâllerde, cezayı kaldıran veya cezayı azaltan kişisel sebep (şahsi sebep) olarak karşımıza çıkar. Bu durumda:

• Ya ceza hiç verilmez (ceza verilmesine yer olmadığı kararı),
• Ya da belirli oranlarda ceza indirimi yapılır.

Bazı hâllerde etkin pişmanlığın sonucu:

• Soruşturma aşamasında ise “kovuşturmaya yer olmadığı”,
• Kovuşturma aşamasında ise “ceza verilmesine yer olmadığı” veya indirimli ceza kararı olabilir.

4. Etkin Pişmanlığın Unsurları

Etkin pişmanlık hükümlerinin uygulanabilmesi için hem fiile, hem faile ilişkin birtakım şartların birlikte gerçekleşmesi gerekir.

4.1. Fiile İlişkin Şartlar

a) Suçun Tamamlanmış Olması
Etkin pişmanlık, kural olarak tamamlanmış suçlarda söz konusu olur.

• Neticesi aranan suçlarda (ör. öldürme, yaralama, malvarlığı suçlarının çoğu) netice gerçekleşmiş olmalıdır.
• Salt hareket suçlarında, kanunda tanımlanan fiil zaten netice gibi görüldüğünden, fiilin tüm unsurlarıyla icrası yeterlidir.

Örneğin;

• Hırsızlık suçunda, zilyetliğin hukuka aykırı şekilde devriyle suç tamamlanır.
• Kişiyi hürriyetinden yoksun kılma suçunda, kişinin özgürlüğünün fiilen kısıtlanmasıyla suç tamamlanır; bu suç mütemadi nitelikte olduğu için, sona ermesi başka bir andır. TCK m.110’da etkin pişmanlık için, mağdurun güvenli bir yerde kendiliğinden serbest bırakılması şartı aranır.

b) Kanunda Etkin Pişmanlık Düzenlemesi Bulunması
Her suç için etkin pişmanlık mümkün değildir.

• Kanunda o suç tipi bakımından etkin pişmanlık hükmü açıkça öngörülmüş olmalıdır.
• Kanunda düzenleme yoksa, etkin pişmanlık kıyasen uygulanamaz.

Bu sebeple, TCK m.168’de sayılan malvarlığı suçları için uygulanabilen etkin pişmanlık, örneğin suç eşyasının satın alınması (TCK m.165) bakımından geçerli değildir.
c) Pişmanlığın Zamanı
Her madde, pişmanlığın ne zamana kadar gösterilebileceğini kendisi belirler. Genel olarak:

• Soruşturma başlamadan önce,
• Soruşturma evresinde,
• Kovuşturma evresinde hüküm verilmeden önce,
• Bazı özel hükümler bakımından ise, hüküm kesinleşmeden önce

etkin pişmanlığa imkân tanınır.
Zamanlama, yapılacak ceza indirimi oranını doğrudan etkiler (özellikle TCK 168 ve 192’de).

4.2. Faile İlişkin Şartlar

a) Pişmanlık Bizzat Fail Tarafından Gösterilmelidir
Etkin pişmanlıktan yararlanmak için:

• Zararın giderilmesi,
• Malın iadesi,
• Bilgi verilmesi vb.

gibi pişmanlık davranışlarının failden (veya azmettiren/yardım eden gibi sorumlulardan) sadır olması esastır.
Örneğin:

• Hırsızlıkta çalınan mal, failin haberi olmadan ailesi tarafından mağdura geri verilirse,
• Fail yakalanmamak için eşyayı atmış ve eşya kollukça bulunmuşsa,
• Zarar cebrî icra ile tahsil edilmişse,

bu durumlar failin gerçek anlamda pişmanlığı olarak kabul edilmez; dolayısıyla TCK m.168 çerçevesinde etkin pişmanlık şartları gerçekleşmiş sayılmaz.
Öte yandan,

• Failin pişman olduğunu mutlaka “sözle” beyan etmesi gerekmez;
• Önemli olan, davranışlarıyla bu pişmanlığın uygulanmış olmasıdır (zararın ödenmesi, malın götürülüp teslim edilmesi vb.).

b) Pişmanlık “Aktif” Olmalıdır
Fail sadece pasif şekilde bekleyip sürecin kendi lehine gelişmesini izleyemez.
Aktif pişmanlık davranışları şunlar olabilir:

• Mağdurun uğradığı zararı aynen iade veya tazmin,
• Suçun delillerini saklamak yerine ortaya çıkarmaya yardım etme,
• Örgüt suçlarında örgüt yapısı ve üyeleri hakkında somut bilgi vermek,
• Uyuşturucu suçlarında maddenin ve diğer faillerin yerini bildirme,
• Kişiyi hürriyetinden yoksun kılma suçunda mağduru kendiliğinden serbest bırakma,
• Uyuşturucu kullanma suçunda tedavi olmak için kendiliğinden başvurma vb.

5. Ceza Kanununda Etkin Pişmanlık Uygulanan Başlıca Suçlar

Etkin pişmanlık TCK’da genel bir madde olarak değil, suç tiplerinin yanına serpiştirilmiş özel hükümler şeklinde düzenlenmiştir. Başlıca örnekler:

• TCK m.93 – Organ veya doku ticareti
• TCK m.110 – Kişiyi hürriyetinden yoksun kılma
• TCK m.168 – Malvarlığına karşı suçlar (hırsızlık, dolandırıcılık, güveni kötüye kullanma, yağma vb.)
• TCK m.184/5 – İmar kirliliğine neden olma
• TCK m.192 – Uyuşturucu veya uyarıcı madde suçlarında etkin pişmanlık
• TCK m.201 – Parada ve kıymetli damgada sahtecilik
• TCK m.221 – Suç işlemek amacıyla örgüt kurma, yönetme, üyelik
• TCK m.248 – Zimmet
• TCK m.254 – Rüşvet
• TCK m.269 – İftira
• TCK m.274 – Yalan tanıklık
• TCK m.281/3 – Suç delillerini yok etme, gizleme, değiştirme
• TCK m.282/6 – Suçtan kaynaklanan malvarlığı değerlerini aklama
• TCK m.289/2 – Muhafaza görevini kötüye kullanma
• TCK m.293 – Hükümlü veya tutuklunun kaçması
• TCK m.297/4 – İnfaz kurumuna yasak eşya sokma
• TCK m.316/2 – Suç için anlaşma

Bunların her birinde etkin pişmanlığın şartları ve indirim oranları ayrı ayrı belirlenmiştir.

6. TCK 168: Malvarlığına Karşı Suçlarda Etkin Pişmanlık

6.1. Hangi Suçlar?

TCK m.168’e göre etkin pişmanlık:

• Hırsızlık (m.141–147, bazı istisnalar hariç),
• Yağma (m.148–150),
• Mala zarar verme (m.151–152),
• Güveni kötüye kullanma (m.155),
• Dolandırıcılık (m.157–159),
• Hileli iflas (m.161),
• Taksirli iflas (m.162),
• Karşılıksız yararlanma (m.163) ve
• Banka/kredi kartının kötüye kullanılması ile ilgili bazı hâller (m.245/5)

bakımından uygulanır.

6.2. Zaman ve İndirim Oranları

1) Kovuşturma başlamadan önce (soruşturma aşaması)
Fail, azmettiren veya yardım eden;

• Suç tamamlandıktan sonra,
• Henüz hakkında kovuşturma (iddianamenin kabulü) başlamadan önce,
• Bizzat pişmanlık göstererek mağdurun zararını tamamen giderirse,

verilecek cezanın ⅔’üne kadar indirim yapılabilir.
Yağma suçunda ise bu oran ½’ye kadardır.
2) Kovuşturma başladıktan sonra, hüküm verilmeden önce
Etkin pişmanlık, kovuşturma aşamasında (dava açıldıktan sonra) gösterilirse:

• Malvarlığı suçlarının çoğunda cezanın ½’sine kadar,
• Yağma suçunda ise ⅓’üne kadar indirim yapılması mümkün olur.

3) Karşılıksız yararlanma suçu için özel düzenleme
Karşılıksız yararlanmada (m.163):

• Zarar soruşturma tamamlanmadan önce tamamen tazmin edilirse, kamu davası açılmaz.
• Zarar hüküm verilinceye kadar tamamen karşılanırsa, verilecek cezada ⅓’e kadar indirim yapılabilir.
• Fail bu hükümden iki defadan fazla yararlanamaz.

4) Kısmi İade – Mağdurun Rızası
Zararın tamamının değil bir kısmının karşılandığı hallerde, etkin pişmanlık uygulanabilmesi için ayrıca mağdurun rızası aranır. Mağdur rıza göstermezse, hâkim TCK m.168’i uygulamak zorunda değildir.

7. Mağdurun Zararının Giderilmesinin Önemi
Malvarlığı suçları bakımından etkin pişmanlığın “kalbi” mağdurun zararının giderilmesidir.

• Zarar aynı nitelikte malın geri verilmesi ile,
• Yine aynı değerde nakdî ödeme ile,
• Veya somut olaya göre başka telafi yöntemleriyle giderilebilir.

Yalnızca failin “pişmanım” demesi yeterli değildir; zararın mutlaka fiilen telafi edilmesi gerekir.
Özellikle TCK 168 kapsamında:

• Zarar giderilmeden etkin pişmanlık uygulanması mümkün değildir.
• Zararın hangi aşamada giderildiği, indirim oranını ve hatta dava açılıp açılmayacağını belirler.

8. Diğer Önemli Etkin Pişmanlık Düzenlemeleri

8.1. Uyuşturucu Suçlarında Etkin Pişmanlık (TCK 192)

Uyuşturucu suçlarında etkin pişmanlık, hem suçla mücadelede delil elde etmeyi, hem de failin örgütsel bağlantılarını çözmeyi amaçlar.
Koşullar özetle:

• Fail, suç resmi makamlar tarafından öğrenilmeden önce,
  • Diğer suç ortaklarını,
  • Uyuşturucu maddenin saklandığı veya üretildiği yerleri bildirir ve
  • Bu sayede maddenin veya faillerin ele geçirilmesini sağlarsa → ceza verilmez.
• Soruşturma başladıktan sonra:
  • Fail gönüllü olarak bilgi verir,
  • Verdiği bilgi suçun ortaya çıkmasına, faillerin yakalanmasına katkı sağlarsa → cezada indirim yapılır (oranlar madde metninde düzenlenmiştir).
• Kullanmak için uyuşturucu bulunduran kişinin,
  • Soruşturma başlamadan önce tedavi edilmek amacıyla kendiliğinden başvurması halinde de etkin pişmanlık hükümleri gündeme gelebilir.

Bu maddede de, zamanlama ve verilen bilginin etkinliği belirleyicidir.

8.2. Kişiyi Hürriyetinden Yoksun Kılma Suçu ve Etkin Pişmanlık (TCK 110)
Kişiyi hürriyetinden yoksun kılma suçu (TCK 109), kişinin özgürlüğüne yönelik ağır bir suçtur. TCK 110’da, bu suç için özel bir etkin pişmanlık düzenlemesi yer alır:

• Fail,
  • Soruşturma başlamadan önce,
  • Mağdura fiziksel bir zarar vermeden,
  • Mağduru kendiliğinden ve güvenli bir yerde serbest bırakırsa,

hakkında verilecek cezada indirim yapılır.
Burada dikkat çeken noktalar:

• Etkin pişmanlık için mağdura zarar verilmemiş olması gerekir.
• “Kendiliğinden serbest bırakma” şarttır; kolluk baskını, kaçarken mecburen bırakma gibi haller etkin pişmanlık sayılmaz.
• Güvenli bir yer, mağdurun hayatı ve beden bütünlüğü bakımından risk içermeyen bir yerdir.

8.3. Örgüt Suçlarında Etkin Pişmanlık (TCK 221)

Suç işlemek amacıyla örgüt kurma, yönetme, örgüte üye olma veya örgüte yardım etme suçlarında etkin pişmanlık, özellikle terör ve organize suçlarla mücadelede kilit bir araçtır.
Özetle:

• Örgüt kurucusu veya yöneticisi,
  • Soruşturma başlamadan önce örgütü dağıtır veya verdiği bilgilerle örgütün dağılmasını sağlarsa → ceza verilmez.
• Örgüt üyesi,
  • Örgütün faaliyeti çerçevesinde suç işlememiş,
  • Örgütten kendi isteğiyle ayrılmış ve bunu yetkili makamlara bildirmişse → ceza verilmez.
• Fail yakalandıktan sonra,
  • Örgütün yapısı, üyeleri ve işlenen suçlarla ilgili ciddi ve doğrulanabilir bilgiler verir,
  • Bu bilgiler örgütün dağılmasına veya üyelerinin yakalanmasına elverişli olursa → cezada ⅓’ten ¾’e kadar indirim yapılabilir.

Bir kimsenin örgüt suçundan etkin pişmanlıktan yararlanması için genelde örgüt ilişkisini kabul etmesi gerekir; “Ben zaten örgüt üyesi değilim.” diyen kişi, aynı anda etkin pişmanlık beyanında bulunamaz.

9. Etkin Pişmanlığın Cezaya Etkisi ve Uygulama Sonuçları

Etkin pişmanlık şartlarının oluşması hâlinde;

• Soruşturma aşamasında:
  • Bazı suçlarda kovuşturmaya yer olmadığı kararı verilebilir (örneğin karşılıksız yararlanma, bazı uyuşturucu suçları).
• Kovuşturma aşamasında:
  • Cezada belirli oranlarda indirim yapılır (örneğin TCK 168, 192, 221),
  • Bazı suçlarda ceza verilmesine yer olmadığı kararına hükmedilebilir (cezayı kaldıran şahsi sebep).

Her suç bakımından uygulanacak indirim oranı farklıdır ve ilgili madde metninde veya gerekçesinde gösterilmiştir. Hâkime genellikle bir üst sınır verilir (“… kadar indirilir”) ve hâkim somut olayın özelliklerine göre bu sınırın altında da indirim yapabilir.
Örneğin:

• Hırsızlıkta zararın soruşturma aşamasında tamamen giderilmesi → cezanın ⅔’üne kadar indirimi,
• Aynı suçta zararın kovuşturma aşamasında giderilmesi → cezanın ½’sine kadar indirimi,
• Yağmada ise bu oranların daha düşük belirlenmesi gibi.

10. Sonuç: Etkin Pişmanlık Kim İçin Neye Yarar?

Etkin pişmanlık, üç açıdan önemli bir fonksiyon üstlenir:

1. Mağdur açısından:
   • Zarar, çoğu zaman normal yargılama sürecine göre daha hızlı ve daha tam olarak giderilir.
2. Fail açısından:
   • İşlediği suçtan dönme imkânı bulur,
   • Cezasında ciddi indirimler veya cezasızlık imkânı elde eder,
   • Topluma yeniden kazandırılması kolaylaşır.
3. Devlet ve toplum açısından:
   • Suçun delillerine ulaşmak,
   • Suç örgütlerini çözmek,
   • Yargı yükünü hafifletmek,
   • Suç sonrası zararı azaltmak mümkün olur.

Dolayısıyla etkin pişmanlık, sadece fail lehine “iyilik” sağlayan bir müessese değil; mağdur odaklı, suçla mücadeleye katkı sağlayan ve toplumsal yararı gözeten karma bir ceza hukuku kurumudur.